بخش چهارم
پادشاهیِ جمشید

به نام خداوند جان و خرد
درود آوای گلم، درود یارای خوبم
یک روز مادر نازنین تان به من گفت: بابا محمد، آوا و یارا و بچه های همسن آنها، چیزی از تاریخ و گذشته های ایران نمی دانند. و از من خواست داستان های شاهنامه را برای تو و یارا تعریف کنم. مادرت هشت یا ده ساله بود که من چند تا از داستان های شاهنامه را برایش گفته بودم و او خیلی خوشش آمده بود.

آوای گلم،
راستش را بخواهی، گفتن از شاهنامه برای تو که به تازگی پای به هفت سالگی ات نهاده ای، و برای برادر کوچکت یارا که چهار ساله است، کمی ناشدنی و دشوار است. من اما تلاش می کنم داستان گوی خوبی برای تو و یارا، و بچه های همسن و سال شما باشم. شاید قصه هایی که از زبان مرغ و مار و جوجه تیغی و خر و خرگوش و خرس نوشته می شوند، کمی ساده باشند.

این ها که چیزی نیست، من می توانم برای شما داستانی بنویسم از پادشاهی که در زمان های دور زندگی می کرده و پنج پسر و پنج دختر داشته. می توانم بنویسم این پادشاه، و این پنج پسر و پنج دخترش، هر کدامشان چه چیزهایی را دوست می داشتند و چه چیزهایی را دوست نمی داشتند؟ دانا بودند یا نادان؟ زیبا بودند یا زشت؟ مهربان بودند یا نامهربان؟ خوشبخت بودند یا بدبخت؟ چرا می رقصیدند و شاد بودند؟ یا چرا ناشاد بودند و نمی رقصیدند؟ می توانم بنویسم چه شد که باهم جنگیدند؟ چه شد که پیروز شدند یا چه شد که شکست خوردند؟

بله آوای خوبم، بله یارای گلم،
شاید نوشتنِ داستان از مار و مورچه و خرگوش ساده باشد. یا نوشتنِ داستان از گذشته های دور، از شاهان و زنان و مردان و دختران و پسرانی که در شهرها و قلعه ها و روستاها زندگی می کرده اند. اما اگر بخواهم داستان های شاهنامه را برای تویی که هفت سال بیشتر نداری، و برای برادرت یارا که چهار سال بیشتر ندارد بگویم، زبانم بند می آید. می دانی چرا؟ چون کتاب شاهنامه، همه اش به شعر است. شاهنامه پنجاه هزار بیت شعر دارد. در این پنجاه هزار بیت شعر، نام ها و کلمه هایی است که تو و برادرت معنای آنها را نمی دانید و من نمی توانم این کلمه ها را برای شما معنا کنم. باید خودتان بزرگ شوید و کم کم با معنای این کلمه ها آشنا شوید. اما من می توانم برای شما بگویم: کتاب شاهنامه پر است از داستان های پادشاهان و پهلوانان و زنان و مردانی که همگی ایرانی بوده اند و در چندین هزار سال پیش زندگی می کرده اند. می توانم برای شما بگویم: کتاب شاهنامه پر است از داستان زندگی مردمانی که همگی ایران را دوست می داشتند. آنان، هم جان و مال خودشان را و هم فرزندانشان را فدای سربلندی و رهایی ایران کردند.

اگر بخواهم داستان های شاهنامه را یکی یکی برای شما بگویم، باید بروم به هزار سال پیش. بروم به خانه ی استاد ابوالقاسم فردوسی که بیش از هزار سال پیش در گوشه ای از ایران، در خراسان، در طوس، و در روستایی به نام باژ زندگی می کرده است. استاد فردوسی، هم ایران و تاریخ ایران را خوب می شناخته، و هم شاعری بوده دانشمند و دانا و بسیار با ادب. استاد فردوسی سی سال می نشیند و داستان های شاهان و پهلوانان ایرانی را در کتاب با شکوه خودش ” شاهنامه ” برای ما به یادگار می گذارد. بله دخترم، من باید بروم به هزار سال پیش. بروم به خراسان. بروم به روستای باژ. از مردم روستای باژ نشانیِ خانه ی استاد فردوسی را بپرسم؟ خانه ی استاد را که پیدا کردم، بروم پیش او. دو زانو در برابرش بنشینم و سلام مردمِ ایران را به او برسانم و بگویم: درود استاد بزرگ. من از راه دوری به دیدار شما آمده ام. آمده ام از شما اجازه بگیرم داستان های شاهنامه ی شما را برای فرزندانم – آوا و یارا – که هفت سال و چهار سال بیشتر ندارند، و برای کودکان ایرانی، ساده گویی کنم؟ آیا به من این اجازه را می دهید؟

فرزندانم،
برای شما گفتم که استاد ابوالقاسم فردوسی، یک ایرانیِ بسیار بسیار با ادب و دانا و خردمند بوده. آدمهای با ادب و دانا، در هر قصه و نوشته ای که از خودشان به یادگار می نهند، ما را به با ادب بودن، و به دانا بودن، و به دوست داشتنِ همدیگر، و به دوست داشتنِ کشورمان فرا می خوانند. آن ها به ما می گویند: برای این که ایران و فرهنگِ ایرانی به ما برسد، مردان و زنان و بزرگان بسیاری رنج ها برده اند و در این راه سختی ها کشیده اند و از پا در آمده اند. پس، از این پس، هرگاه در آینه به خود نگریستی، و یا هرگاه با مادر و پدر و یارا و دوستان و همسایگان به فارسی سخن گفتی، به این نیز بیندیش که برای ایرانی بودنِ تو، و برای این که تو بتوانی بفارسی سخن بگویی، چه ایرانیانِ بلند آوازه و شیرین سخنی، رنج ها برده اند و سختی ها کشیده اند.

نوه های نازنینم، آوای گلم – یارای خوبم،
پیش از این سه داستان از شاهنامه را برای شما بازگفتم. داستان کیومرث، نخستین شاه ایران را. و داستان پادشاهیِ نوه اش هوشنگ را. و داستان پادشاهیِ فرزند هوشنگ: طهمورث را. اکنون برای شما داستان پادشاهیِ جمشید را می نویسم و می گویم.

پادشاهی جمشید
جمشید پسر طهمورث، جوانی است بسیار دانا و مهربان و دوست داشتنی و بسیار دلیر. پس از پدرش، در یک روز با شکوه، و پیش چشم مردم ایران، تاجی از طلا بر سرش می نهد و می شود پادشاه ایران. در دوران پادشاهی جمشید، کشورمان ایران بسیار آباد شد. مردم در کنار همدیگر با خوشی و آرامش زندگی می کردند. دخترم، این را بگویم که در شاهنامه ی فردوسی از ” داد” بسیار گفته شده. داد یعنی داوری بین دو نفر یا چند نفر به درستی و به راستی. داوری و دادگری یعنی چه؟ می گویم. در میان مردم، از گذشته های دور تا همین اکنون، درگیری و بگو مگو و زد و خورد زیاد بوده. این یکی می گفته: من راست می گویم و این پول یا این کتاب یا این توپ مال من است، دیگری می گفته: نه، مال من است. با هم درگیر می شدند. نه این کوتاه می آمده نه آن. این زیرگوشِ آن می زده و آن با مشت به چشم این می زده. این موی آن را می کشیده و آن به این لگد می زده. کار بالا می گرفته. این آن را می زده و آن این را. در این میان، یک انسان دانا پیدا می شده که می رفته جلو و به این دو نفر می گفته: اگر با هم بگو مگو نکنید و همدیگر را نزنید، من به شما می گویم که این پول یا این کتاب یا این توپ مال کدامیک از شما دو نفر است. به این انسان دانا می گویند: داور. و اگر این انسان دانا، به درستی و به راستی بگوید که پول و کتاب و توپ مال کدامیک از آن دو نفر است، به او می گویند: دادگر. پس یک انسان دادگر، به کسی گفته می شود که کارش داد است. کارش داوریِ درست در میان مردم است. مردم همیشه انسان های دادگر را دوست دارند.

جمشید هم پادشاهی دادگر بود. به درگیری ها و بگومگوها و زد و خوردهای مردم ایران پایان داد. مردم سالهای سال بدون نگرانی، با هم زندگی می کردند و در آرامش بودند. این کار جمشید، کار بسیار بسیار بزرگی بود. چرا؟ چون مردمی که با هم جنگ می کنند و بدخواه همدیگرند و با هم بگو مگو و زد و خورد می کنند، مردمی نادان اند. مردم نادان هم نمی توانند کشورشان را آباد کنند. نمی توانند همدیگر را دوست داشته باشند. پس کشورشان کم کم ویران و نابود می شود. اما مردمی که با هم دوست هستند و همدیگر را دوست دارند، مردمی دانا هستند. مردم دانا کشورشان را آباد می کنند. استاد فردوسی، یکی از آرزوهای بزرگِ جمشید را اینگونه به شعر در آورده:
بدان را زبد دست کوته کنم
روان را سویِ روشنی ره کنم

آوای خوبم، یارای نازنینم،
اگر به کشوری نگاه کردید که شهرها و روستاهایش ویران است و مردمش بدبخت اند و خوشحال نیستند، بدانید که در این کشور، مردم دانا بر سرِ کارها نیستند. مردم دانا، از آبادانی کشورشان و از خوشحالی مردم شاد می شوند. اما مردم نادان، به آبادانی و شادی مردم کاری ندارند. جمشید، پادشاه ایران، در همان چند سال نخستِ پادشاهی اش کاری کرد که شهرها و روستاهای ایران آباد شدند. مردم با هم دوست بودند. کار می کردند و گندم می کاشتند و درو می کردند و خواندن و نوشتن می آموختند و با هم می رقصیدند و شاد بودند. هرگز یکی به دیگر زور نمی گفت. مردم همدیگر را نمی آزردند. ایران در زمان جمشید، خوشحال بود. شاد بود. می خندید و می رقصید و آباد و با آبرو بود. با آبرو، یعنی کشورهای دیگر، به کشورمان ایران که نگاه می کردند، آن را آباد و خوشحال می دیدند. آبرو یعنی در چشم دیگران، خوب و دانا و خوشحال و آباد بودن. بله فرزندانم، ایران در زمان جمشید بسیار با آبرو بود.
زمانه بر آسود از داوری
به فرمان او دیو و مرغ و پری
جهان را فزوده بدو آبرو
فروزان شده تختِ شاهی بدو

کارِ نخستی که جمشید کرد این بود که دست به ساختنِ جنگ افزار بُرد. جنگ افزار یعنی چیزهایی مثل شمشیر و نیزه و سپر و کلاهخود. مردم تا زمان جمشید، با سنگ و چوب می جنگیدند. دشمن که به ایران یورش می آورد، مردم با چوب دستی و پرتابِ سنگ به جنگ او می رفتند. جمشید با نرم کردنِ آهن، شمشیر ساخت. نیزه ساخت. چاقو ساخت. خنجر ساخت. با اینها، بهتر می شد دشمن را از شهرها و روستاها بیرون کرد.
نُخست آلتِ جنگ را دست بُرد
درِ نام جُستن به گردان سپرد

کار دیگرش چه بود؟ این بود که شمشیرها و نیزه ها و جنگ افزارها را به مردان و جوانانِ جنگاور سپرد. تا چه کنند؟ تا هر زمان که دشمن برای تاراج و دزدیدنِ دارایی های مردم به کشور یورش آورد، این جنگاوران با او بجنگند و دشمن را از کشورمان بیرون کنند. درست همین کاری که سربازان درهر کشور می کنند. سربازان، کارشان همین است. چه؟ آموزشِ جنگاوری، و پس راندن دشمن. جمشید، این چهارمین پادشاه ایران، نخستین ارتش را، یا همان جنگاورانِ آموزش دیده را برای نگه داری از مرزهای کشور سامان داد.

کارِ دیگرِ جمشید چه بود؟ این بود که بافتنِ نخ و دوختنِ جامه و لباس را به مردم آموخت. به مردم آموخت که از پنبه و پشم گوسفندان و از پوست جانوران برای خودشان لباس بدوزند. تا زمان جمشید، مردم نمی دانستند که می شود از ابریشم پارچه بافت. ابریشم، تارهای سفیدی است که از دهان یک کِرم کوچک بیرون می آید. جمشید به مردم آموخت که از تارهای سفیدِ کرم ابریشم و پنبه و پشمِ گوسفندان، نخ بتابند و از نخِ ابریشم و نخِ پنبه و پشم، پارچه ببافند. و از پارچه های ابریشمین و پشمین و پنبه ای، برای خودشان جامه بدوزند. تا پیش از جمشید، لباس و جامه ی مردم از چه بود؟ از برگِ درختان و پوست جانوران. در زمان جمشید، مردم از این که می توانستند نخ بتابند و برای خودشان پارچه ببافند و جامه بدوزند، بسیار خوشحال بودند. هم جمشید شاد و خوشحال بود، هم مردم.
دگرپنجه اندیشه ی جامه کرد
که پوشند هنگام ننگ و نبرد
زکتّان و ابریشم و مویِ قَز
قصب کرد پُرمایه دیبا و خز
بیاموختشان رِشتن و دوختن
گرفتند از او یکس آموختن

کار دیگری که جمشید کرد این بود که به کارِ پیشه وران سامان داد. پیشه وران کسانی اند که هم بهتر از مردم کارهایی را بلدند، و هم مردم به دستاوردها و دست سازهایشان نیازمندند. یکی آهنگر است و یکی پارچه باف و یکی پارچه فروش و یکی خانه ساز و یکی ماهیگیر. به اینان می گویند: پیشه ور. پس، پیشه وران کسانی اند که توانمندی و ساخته های خودشان را به مردم می فروشند. یکی آهنگر است و میخ و چکش و بیل و کلنگ می سازد. دیگری پارچه می بافد و پارچه هایش را به مردم می فروشد. دیگری برای مردم خانه می سازد و از مردم پول می گیرد. دیگری نجار است و از چوب درختان، میز و صندلی می سازد و به مردم می فروشد. یکی دیگر ماهیگیر است و از رودخانه و دریا ماهی می گیرد و به مردم می فروشد. پیشه وران، همین آهنگران و پارچه بافان و خانه سازان و نجاران و ماهیگیران اند. کار خوبی که جمشید کرد این بود که پیشه وران را به همه جای کشورمان فرستاد تا مردم هرچه نیاز دارند از آنان بخرند. این کارهای خوبِ جمشید، پنجاه سال به درازا انجامید.
چو این کرده شد، سازِ دیگر نهاد
زمانه بدو شاد و او نیز شاد
زهر انجمن پیشه ور گِرد کرد
بدین اندرون نیز پنجاه خَورد

آوای خوب و یارای نازنینم،
در زمان جمشید، همه ی مردم که خدا پرست و یکتا پرست نبودند. مردمی هم بودند که خورشید و ماه و درخت و سنگ و آب و آتش می پرستیدند. پرستشِ خدا یا سنگ و چوب و خورشید و ماه و ستاره و آب و آتش، از هزاران سالِ پیش، با مردم بوده. مردم از گذشته های دور تا همین اکنون، خدای یگانه، یا چیزهای دیگر را می پرستیده اند. اما آنچه که دوست دارم با شما در میان بگذارم این است که: همین اکنون، در میان مردم، و در هر شهر و روستا، چند تا ملا و روحانی و آخوند و کشیش و موبد هم پیدا می شوند که کارشان، نیایش و فراخواندنِ مردم به پرستش خدا یا پرستشِ خدایانِ دیگر است. اینان در زمان جمشید، مردم را به پرستشِ خدا و خورشید و ماه و سنگ و چوب و آب و آتش فرا می خواندند و مردم هم به آنان، نان و خوردنی می دادند. کاری که جمشید کرد، این بود که این ملایان و روحانیان و آخوندها و موبدان و کشیشان را از شهرها و روستاها، و از میان مردم بیرون کشید و همه ی آنان را فرستاد بالای کوه ها تا در لابلای کوه ها خانه کنند و در همانجاها نیز نیایش کنند و تا می توانند به پرستش خدای خود سرگرم باشند.
گروهی که کاتوزیان خوانی اش
به رسم پرستندگان دانی اش
جدا کردشان از میان گروه
پرستنده را جایگه کرد کوه
بدان تا پرستش بود کارشان
نوان پیشِ روشن جهاندارشان

پس از آن که جمشید، ملاها و آخوندها و کشیشان و روحانیان را از میان مردم بیرون کشید و به کوه فرستاد، رفت و از جنگل ها و دشت ها، دانه ها و میوه های خوردنی را شناسایی کرد. دانه هایی چون گندم و جو و لوبیا و لپه، و خوردنی هایی چون خیار و هندوانه و سیب و هلو. دانه ها و نهال های درخت را به کشاورزان داد تا زمین هایشان را شخم بزنند و دانه ها و نهال ها در زمین هایشان بکارند و به دانه ها و نهال ها آب بدهند و چند ماه و چند سال که گذشت، گندم ها و لوبیاها و لپه های بالا آمده را درو کنند و خیارها و هندوانه ها و سیب ها و هلوهای رسیده را بچینند. تا هم خودشان بخورند و هم به دیگران بفروشند. پس جمشید به کشاورزان آموخت:
بکارند و وَرزَند و خود بِدروند
به گاهِ خورش سرزنش نشنوند

فرزندانم،
اگر روی خاک آب بریزیم، گِل می شود. مردم در زمان جمشید، نمی دانستند که از آب و خاک و گِل، می شود خشت ساخت و با خشت می شود دیوار و خانه ساخت. خشت، تکه ای کوچک از گِلِ خشک شده است. خانه هایی که با خشت ساخته می شوند، چندان سفت و سخت و با دوام نیستند. جمشید برای گرمابه ها و کاخ های بادوام، دیوها را بکار گرفت. دیوها همان کسانی بودند که خواندن و نوشتن را به مردم ایران آموختند و کارهای خوب دیگری نیز می دانستند که مردم ایران آن کارها را بلد نبودند. دیوها، دست بکار شدند و از کوه ها و تپه ها، سنگ، و خاک سفیدی به نام گچ بیرون کشیدند. گچ را با آب آمیختند. و با تکه های سنگ، گرمابه ها و کاخ ها و خانه های بادوام ساختند. جمشید دانسته بود که در دل کوه ها وسنگ ها، طلا و نقره و سنگ های گرانبها پیدا می شود. فرمان داد این سنگ ها را از کوه ها بیرون کشیدند و به آتش انداختند و طلا و نقره ی آنها را جدا کردند و از آنها دستبند و گردن بند و گوشواره و آب پاش و پیاله و لیوان و تُنگِ آب ساختند.

کار دیگرِ جمشید این بود که بوهای خوش را شناسایی کرد. بوهای خوشی که از گل ها و گیاهان، و از بدنِ جانوران بدست می آیند. جمشید به مردم آموخت که می شود این بوهای خوش را به تن و بدن و جامه ی خود مالید، و به فرش و پرده و رختخواب زد تا خوشبو شوند.
بفرمود پس دیوِ ناپاک را
به آب اندر آمیختن خاک را
هرآنچ از گِل آمد چو بشناختند
سبک خشت را کالبد ساختند
به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد
نخست از بَرَش هندسی کار کرد
چو گرمابه و کاخ های بلند
چو ایوان که باشد پناه از گزند
زخارا گُهر جُست یک روزگار
همی کرد از او روشنی خواستار
به چنگ آمدش چند گونه گُهر
چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر
دگر بوی های خوش آورد باز
که دارند مردم به بویش نیاز
چو بان و چو کافور و چون مُشکِ ناب
چو عود و چو عنبر، چو روشن گلاب
پزشکی و درمانِ هر دردمند
درِ تندرستی و راهِ گزند
همان رازها کرد نیز آشکار
جهان را نیامد چون او خواستار

در آن زمان، مردم که سرما می خوردند و دل درد می گرفتند و زخمی می شدند و بیمار می شدند، کسی نبود که بیماری شان را بشناسد و به آنها دارو بدهد. جمشید، پادشاه ایران، با شناختِ داروها و بیماری ها، کاری کرد که مردم همیشه تندرست بودند و کمتر بیمار می شدند. پس، کارِ پزشکی و درمان بیماران نیز از کارهای خوب جمشید است. جمشید این کارها را که کرد، به کشتی نشست و از این کشور به کشوری دیگر رفت. تا دنیا را بهتر بشناسد و با مردم دیگر کشورها و فرهنگشان آشناتر شود.
پزشکی و درمانِ هر دردمند
درِ تندرستی و راهِ گزند
همان رازها کرد نیز آشکار
جهان را نیامد چو او خواستار
گذر کرد از آن پس به کشتی برآب
زکشور به کشور گرفتی شتاب

آوای گلم، یارای خوبم،
خوشبختی ها اگر با خردمندی همراه نباشند، سرانجام به بدبختی می انجامند. استاد فردوسی، تا اینجا، هر چه که از پادشاهی جمشید برای ما سروده، همه اش از خردمندی و دادگری وی، و خوبی و خوشی و دانایی و خوشبختیِ مردم است. کارهایی که جمشید می کند، مردم ایران را به آرامش و نیکبختی و دانایی می رساند. اما از اینجا که بگذریم، جمشید، چهره ی دیگری از خود آشکار می کند. چه چهره ای؟ چهره ای که دیگر دانا و دادگر نیست. چهره ای که از او یک پادشاه خودخواه می پردازد. این خودخواهی، سرنوشتِ او و سرنوشتِ ایران و مردمِ ایران را دگرگون و تلخ می کند. جوری که خوشبختی و آرامش و داناییِ مردم ایران نابود می شود. در نوشته ی دیگر، برایتان می گویم چه شد که پادشاهیِ جمشید، و آرامش و خوشبختیِ مردمِ ایران فرو شکست و مردم ایران به روزهای تلخ و ناگواری فرو می شوند.
دوستتان دارم

بابا محمد
دوشنبه بیست و چهارم دیماه سال یکهزار و سیصد و نود و هفت – تهران

@nooriZADmohammad1331
@MohammadNoorizad

فایل صوتیِ آوای شاهنامه با صدای محمد نوری زاد

مصاحبه با نوری زاد

https://www.youtube.com/watch?v=mGqGP1i4qos

با رهبر سخن گفته ام: