یک: من در سفر به ایلام، طعمِ ترشِ تنهایی را چشیدم. شاید از این روی که: به طعم تلخِ تنهایی پشت کرده ام از سالها پیش. تلخیِ تنهایی به این است که شما در تنگنایی گرفتار آمده اید بی هیچ پناهی و پشتی و فریاد رسی و آینده ای. تسلیمِ محض. بی هیچ تحرکی و بی هیچ اشتیاقی برای تحرک. در این تنگنا، کام شما از این روی تلخ است که در بن بستی پشت به پشت تنها مانده اید. طعمِ ترشِ تنهایی اما متآثر از انرژی متراکمی است که از درون به شما نهیب می زند و شما را به آنسوی تنهایی نوید می دهد. که یعنی: شما اگرچه تنهایید و بی کس و بی پناه، اما یک پتانسیلِ درونی شما را به فرازی در آنسوی تنهایی حریص می کند.

درسفر به ایلام، من تنها بودم. نه کسی همراهم بود و نه کسی جرآت کرد به همراهی ام سر بجنباند. ترس، تا گلوگاهِ مشتاقان نفوذ کرده بود. کلّ مردمانِ استان را دیدم که بر بستری از ترس غلت می خورند هر روز. و من، خیلی زود دانستم که در آن سفر، تنهایی ام را باید پرچم کنم و به اهتزازش در آورم. این شد که از همین تنهاییِ مفرط، برای خود فرصتی پرداختم کم نظیر. من در تنگنای محاصره ی برادران، تنها بودم اما سرشار از تحرک و شوق و آینده. طعم ترش تنهایی که می گویم، یعنی همین.

دو: شما از تهران که بیرون می زنید، آسمان مناسباتِ مدنیِ شهرها و روستاهای کشور را پایین آمده می بینید بدجوری. جوری که حتی می توانید به سقفِ سیمانی اش دست بکشید. من در سفر به ایلام، ایلام را دیدم که در هزار توی منگنه های امنیتی نفسش بند آمده. گمانم نیز همین بود البته. اما نه به این غلظت. در ایلام، از هر چند نفر، یکی به کار مقدسِ خبر بری و خبر فروشی و آدم فروشی مشغول است. سپاه و اطلاعات، در یک رقابت حریصانه، مردمان استان را شقه شقه کرده اند به نفع خود. که یا خبر ببرند و خبر بفروشند و خود را به یک طریقی در جمع خودی ها جا بدهند، یا موم باشند و سر به زیر غلیظ. سهم الارث اطلاعات و سپاه از این دستاورد ناجوانمردانه، از ریخت انداختن جاری ترین میراثِ انسانیِ این استان است. مردمانی آمده از فراسوی تاریخ با کوله باری از لبخند و مهربانی و آشتی جویی، این روزها درجوّی از شک و بدبینی، و حرف های درِ گوشی، و سخن گفتن با ایماء و اشاره روزگار می گذرانند. نامحرمان حتی به داخل خانه ها رسوخ کرده اند. درست همان حساسیتی که ساواکِ پیش از انقلاب بکار بسته بود تا کمتر کسی به اطرافیان و حتی به خویشان خویش اعتماد کند و سخن دل با آنان بگوید.

سه: به سمت یکی از شهرهای اطراف ایلام می رفتم. قرار بود به خانواده ای سر بزنم که دولتی ها زده بودند جوانشان را کشته بودند و نگذاشته بودند صدای این خانواده به جایی برسد. از من خواسته بودند سخن شان را بشنوم و صدایشان را بگوش مرکز نشینان برسانم. در راه زنگ زدم که دارم می آیم. نشانیِ منزل خود را گفتند و من نوشتم. ده دقیقه ی بعد سراسیمه خبر دادند: نیا که نیستیم.

چهار: مردی ایلامی، پهلوان و نترس و رستم گون، ماهها با اشتیاق تمام چشم به راه حضور من در ایلام بود. قدم به قدم با نوشته های من پیش آمده بود تا رسیده بود به سفر من به ایلام. نخست باری که دیدمش، رستم بود از نترسی. جوری که انگار ایلام در مشت اوست و قرار بود همان مشت را پیش روی من وا کند. بار دوم که دیدمش، از رستم فرو کاسته بود به گیو و گودرز و گرسیوز. سابق بر این که رستم بود، کار نداشت و بیکار بود و معترض و کلافه. این بار اما مسئول دم و دستگاهی دولتی شده بود. او ساعت به ساعت خبر سفر مرا پی گرفته بود و می دانست من تک و تنها در ایلامم و تک و تنها به شهرهای ایلام سفر می کنم و عکس می گیرم و می نویسم و منتشر می کنم.

روز سوم سفرم بود که زنگ زد. یازده ثانیه صحبت کرد و سر آخر گفت: کاری نداری؟ گفتم: نه. در همان یازده ثانیه، دانستم از مرتبه ی گرسیوزی نیز پایین نشسته. صمیمانه به وی حق دادم که بترسد. من موقعیت او را کاملاً درک می کردم. من یکی دو روزی بودم و می رفتم. این او بود که می ماند و هزار پرسش برادران و خط و نشان هایشان. رستم دیروز ما بیکار بود و خروشان، اما گرسیوز امروز ما بر سرِ کار بود و مسئول. و حتماً نباید گزندی به آرامشش می نشست. ای امان از بندهای تعلق. ترس، همینجاهاست که رخ می نمایاند. و طعم ترش تنهایی نیز!

پنج: ساعت پنج و نیم صبح بود که در معرکه ای از تنهایی، برادران بر در کوفتند و مرا از مختصر خوابی که بدان فرو شده بودم بیرون کشاندند و تحت الحفظ به فرودگاه بردند تا به تهرانم گسیل کنند. اکسیرِ همان طعم ترشِ تنهایی، بال های مرا گشوده بود و به پروازم می خواند. برادران پنج نفر بودند. و شاید هم بیشتر. باید منتظر می ماندیم که وقت پرواز فرا برسد. من اما بال گشوده بودم و در آسمان خود بال می زدم. برادران مرا در محاصره ی خود نشانده بودند. یکی شان جلو خزید و گفت: دکتر یک سئوال شخصی بپرسم؟ گفتم: چرا که نه؟ هر چه دوست دارید بپرسید.

پرسید: شما در طول عمر خودتان از کدام رفتارتان بیش از همه پشیمانید؟ و ادامه داد: یکی اش را برای من بگویید. گفتم: من دو تایش را برای شما می گویم. یکی این که: بخش وسیعی از عمر مرا گونه ای از یک جور تعصب غلیظ شیعی، و رفتارهای جاهلانه ی شیعی، و باور های خرافیِ شیعی تباه کرد و سوخت. من در آن دوره ی کور، هم خود را آزردم هم اطرافیانم را و هم اهل و خانواده ی خود را. در آن تعصبِ گریبان چاکِ شیعی، من و هم کیشانم در نقطه ی محوری بهشت ایستاده بودیم و کل دنیا در قعر جهنم. جوری که من در مواجهه با دیگری، فی الفور جای او را در بهشت (اگر که با مرام من هم شآن بود) یا جهنم ذهنی ام ( اگر که با من فاصله داشت) مشخص می کردم و بعد با وی به مراوده می پرداختم.

دو چی؟ دو این که من به جوری احمقانه، سالهای زیادی از عمر خود را فرش زیر پای آخوندها کردم به این امید که: اگر خیری بر سر ما ببارد، لاجرم این خیر از ناحیه ی آنان خواهد بود. و گفتم: من اکنون به این نتیجه رسیده ام: اگر سرنوشت شایسته ای برای ایران و ایرانیان خواهانیم، حتماً و باید آخوندها به حوزه ها و مساجد و منابرِ خود باز گردند و کمترین امتیاز و برتری ای نیز نسبت به سایرین نداشته باشند.

سخن به اینجا که رسید، یکی از برادران سرش را جلو آورد و رو به من غرید: تا وقتی از قِبَلِ آخوندها می خوردی همه شون خوب بودن حالا که دور افتاده ای بدند؟ گفتم: دوست من، شما این حقوق ماهیانه ای که می گیرید، بابت عمر و جوانی و مسئولیتی است که انجام می دهید. شما آیا این حقوق و مزایا را از قِبَلِ آخوندها دارید؟ اگر بله، بعداً حتماً مثل من پشیمان خواهید شد. و اگر نه، چرا من و شما باید بخاطر حقوق ماهیانه ای که می گیریم، خود را جیره خوار و مزد بگیر آخوندها بدانیم؟ و گفتم: اگر از من بخواهید، می گویم: ام الفساد استان های ما، اغلب امام جمعه ها هستند. که با تخصص و آگاهی و شعوری که ندارند، و با نقاط ضعف و دلبستگی های دنیاوی ای که دارند، در کارهای ریز و درشت استان دخالت می کنند و ضایعه به بار می آورند و هرگز نیز پاسخگوی فضاحت های خود نیستند.

شش: در فرودگاه بودیم و من در محاصره ی برادران. کمی بعد، کوله پشتی ام را به قسمت بار بردیم و تحویل دادیم و باز آمدیم و نشستیم سرجای سابقمان. این بار یکی دیگر از مـآموران سرش را جلو آورد و گفت: آقای نوری زاد، یک نصیحتی به من بکن! کمی شگفت زده شدم. اما در صدای وی آنچنان صداقتی بود که بی درنگ گفتم: هم به شما و هم به خودم توصیه می کنم: با ادب باشیم. و ادامه دادم: با ادب بودن هم به این نیست که لفظ قلم صحبت کنیم. بل ادب برای خود آدابی دارد:

یک این که به حقوق دیگران احترام بگذاریم. دیگران که می گویم، منظورم همه است. چه شیعه چه سنی چه درویش چه بهایی و چه کمونیست. دو این که اهل درستی و راستی باشیم اگر چه به زیانمان تمام شود. سه این که آنچه را برای خود می پسندیم برای دیگران نیز بپسندیم. چهار این که آنچه را برای خود نمی پسندیم برای دیگران نیز نپسندیم. پنج این که حق را ناحق و ناحق را حق نکنیم. و گفتم: ما اگر در این سی و شش سال کاری به تآسیسات هسته ای و موشک های شهاب و فرستادن میمون به فضا و اینجور چیزها نداشتیم و سرمان توی لاک خودمان بود و روی ادب مردم کار می کردیم، امروز حتماً موفق تر بودیم همه جانبه.

هفت: هواپیما به پرواز در آمد. من اما پیش از هواپیما به پرواز در آمده بودم. طعم ترش تنهایی کار خودش را کرده بود. ( سفرنامه ی ایلام ادامه دارد)

محمد نوری زاد
چهارم اردیبهشت نود و چهار – تهران