در سند چشم اندازی که بزرگان کشور برآن امضا نشانده اند ، قرار است ما نهایتا تا  پانزده سال دیگر ” برترین ” در منطقه باشیم . هم از نظر علمی هم رفاهی هم در دستیابی به تکنولوژی وخودکفایی درهرزمینه . اگر چه این یک رویای شریف و شیرین بیش نیست  ، و من مرده  شما زنده ، حتی مقدمات یک چنین آرزویی –  با توجه به موانع ریزو درشتی که  رشد جامعه را به حاشیه برده است –  محقق نخواهد شد ، اما همینکه بزرگان ما ، مارا به غواصی در یک  چنین آرزوی شیرینی بکار گرفته اند ، موجب خرسندی و امتنان است . 

من می خواستم به این آرزوی شیرین  ، یک بند و تبصره هم اضافه کنم . و از رهبرمان ، واز مجمع تشخیص مصلحت و مجلس و بزرگان دینی هم تقاضا  کنم در افزودن این نکته  به سندچشم انداز همت کنند . این نکته یا این بند و تبصره ، عین درستی و عقل و ذات دین است . اگر چه می دانم   جماعتی که به عقل خود کمتر مراجعه می کنند غوغایی در می اندازند که :  باز فلانی ……. بماند .

من می گویم : مگرقرار نیست طبق سند چشم انداز ، ما ، پانزده سال دیگر ، بلحاظ علمی  ، و  بهره مندی از دانش مقتدر و نافذی که در محافل علمی مان  داد و ستد می شود ، به مرتبه ای برسیم که به جهان اطراف خود ، علم و فراورده های علمی صادر کنیم ؟ و مگرقرار نیست محافل علمی ما آنچنان با ذات علم درآمیزند که از دانشگاههای ما ، غرور آمیزش  علم و دانش و فن و مهارت و هنر و فهم ، برآید ؟ اگر اینچنین است که هست ، پس چرا در این افق مبارک ، ما ، در سند چشم انداز ، به دانش دینی  مردمان خود بها نداده ایم ؟ و مثلا روزی را ندیده ایم که مردمان ما ، با بهره مندی از همان عقل و علمی که فورانش قرار است جهانگیر شود ، به مختصاتی از دانش دینی دست یابند که امورات جاری فقهی خود را ، خود ، اجابت کنند ؟

علمای ما بدلیل سنت تاریخی ای که در آن رشد کرده اند و قوام یافته اند ، در وجهی تقریبی ،  از اصول دین دست شسته اند و به فروع آن بسنده کرده اند . یعنی آنقدر که در حوزه های علمی ما برای طهارت و شکیات و خمس و زکات ،  وقت و سرمایه و انرژی گذارده شده و می شود ،  به هست ونیست خدا و دین خدا بها داده نشده و نمی شود . این ضعف کلی ، در مقیاسی وسیع دامنگیر علوم دینی ما شده است . به نحوی که سطح آگاهی نازل دینی مردم ما  ، همیشه وامدار ترشحات نازل تر مداحان و خطبای روحانی – درهمین خصوص –  بوده است .

بنا به مشهورات فقهی ما  ، تقلید در اصول دین مجاز نیست . یعنی خود مردم ، بله ، خود مردم ،  باید در اصول دین به باور علمی و اعتقادی برسند . این پله اول مسلمانی ماست . درپله دوم ، داستان فروع دین به میان می آید. که مردم باید بدانند  در جزییات این فروع چه تکلیفی دارند .  بدبختانه علمای ما در طول سالهای متمادی ، بسرعت برق ، ” اصول” اعتقادی مردم را پذیرفته اند و بلافاصله  آنان را پای “فرعیات”ی که خودشان متصدی اموراتش هستند ، نشانده اند .  این همان علت ،  و اساس و بنیان بی سوادی و کم سوادی مردم ماست . یعنی ما ، مردم را طوری بار آورده ایم که کلی مطلب قالبگون راجع به شک بین سه و چهارنماز می دانند  اما  سخنی در باره توحید نمی دانند . این دانش فقیر ، بمحض برخورد با اندیشه ای کارآمد ، خلع سلاح می شود و چون قائل به شکست نیست ، رگهای گردنش متورم می شود  . راز رونق بازار مداحان و آوازه خوانان مذهبی در همین تربیت علم گریزی مردمان است . که از همه دین ، فروع ، و محسوسات آن را درآغوش گرفته اند .

پیشنهاد من این است که در سند چشم انداز ، افقی را ببینیم که مردم ، بجهت دستیابی به علم درست ، خودشان در فروع دین به حاجاتی دست یافته اند که دیگر می توانند امورات فرعی خود را سامان بدهند . اصرار بر تقلید و تقلید و تقلید ، اراده علمی مردم را باز می ستاند و آنان را همیشه محتاج کسانی می کند که اصول را وانهاده اند و به جزییات پرداخته اند . یک بار به دوست عالمی گفتم : کاش رشد مردم ما  بجایی می رسید که ما نیازی به تقلید نداشتیم . این سخن من ، بجای این که در این عالم عزیز ، شوقی در افکند ، آتشی در او برافروخت بیاو ببین !

بیاییم  یک افق و یک “سند چشم انداز دینی”  برای خودمان بپردازیم و در آن ، زمانی را رصد کنیم که مردم ما دیگر مقلد نیستند . این افق ، افق مبارکی است . تجسم کنید ما در آینده ای نزدیک ، به رشدی دست یافته ایم که  ازتوقف در فروع دین عبورکرده  ایم . و مجسم کنید جامعه ای که همچنان – تا کی ؟ تا همیشه تاریخ –  ریسمانی از  توضیح المسائل  به ایمان او بند است .

شاید یکی بگوید : این پیشنهاد تو به این می ماند که ما درهمین افق پانزده ساله ، برای مردم ، بی نیازی از دانش های دیگر را نیز تجویز کنیم ! مثلا مردم بجای این که به دندان پزشک مراجعه کنند ، خودشان پزشک خودشان باشند . و باز بگوید : علوم دینی به متخصص نیاز دارد . مراجع ، متخصصین این علوم هستند . هروقت مردم با رشد علمی ای که کرده اند ، از مهندس هواپیما بی نیاز شدند ، می توانند از مراجع نیز بی نیاز باشند . ما وقتی به هواپیما سوار می شویم یا به مطب یک پزشک پای می گذاریم ، در اصل از آنها بی چون و چرا تقلید می کنیم . و این تقلید ، هیچ عیب که نیست ،  عین عقلانیت نیز هست .

درپاسخ به این ابهام می گویم : هیچ کس نمی تواند با مطالعه یک کتاب ،  چشم بیماری  را جراحی کند . اما با مطالعه یک توضیح المسائل ، می شود به فرعیات دینی و تکالیف مربوط به آنها واقف شد . اگر در کشورما یک توضیح المسائل مشترک چاپ می شد – که جامع نظرات علما باشد –  مسئله فرعیات به تمامی حل می شد . این قبول که ما به متخصصین علوم دینی نیاز داریم . که داریم . و یافته های آنان را – مثل یافته های علمی سایرین –  مطالعه می کنیم و روی چشم می گذاریم . اما هیچ چشم پزشکی با کتابی که نوشته همراه نیست . وحال آنکه  مراجع ما با توضیحی که درباره  فلان مسئله فرعی شرعی نوشته اند همراهند و به مردم می گویند به نزد من بیایید و بابت این موارد  ازمن تقلید کنید و پول سهم تان  را به من بدهید و آنگونه که من می گویم قدم بردارید . این قفل بندی مردم به مراجع ، اگر چه در گذشته های این ملک ، منشا اثرات پرخیری بوده است ، اما بالاخره در یک فرایند علمی و رشدیافتگی ، باید به نفع فهم دینی مردم  به گشایش منجر شود . درعین حال که من معتقدم  باب اجتهاد می تواند همچنان برای مشتاقان علوم دینی گشوده باشد و در حوزه های علمی و دانشگاههای ما مجتهدین علوم دینی تربیت شوند و نیازهای علمی مردمان را در خصوص دین اجابت کنند .

این داستان تقلید ، در ذات دین ما ، یک امر عاریتی است . و نه استوانه ای که اگر حذفش کنیم ، دین فرو بریزد . امر تقلید ، اگر درآینده علمی و رشد یافتگی مردمان ما کنار گذارده نشود ، همیشه  روحیه تذبذب و عدم اعتماد به نفس جمعی را ترویج می کند  . که این مهم  ، نه تنها نفعی برای مردمان ما  نخواهد داشت ، که بازدارنده آنان از افقی است که خدای خوب برای هربشری ترسیم کرده است .