بقلم: اردشیر خرمنکوب (محمد نوری زاد)

 اشاره: این مقاله و سیصد مقاله ی مشابه، قرار بود هرروزه در روزنامه ی شرق منتشرشود که بعد از انتشار یکصد و هفده شماره  – به قلم اردشیرخرمنکوب و با عنوان ثابت ” کلبه ی کوچک من” – جلوی انتشار مابقی آن گرفته شد. ظاهراً نوشته های قرآنی من، به وزارت اطلاعات  و به اداره ی اطلاعات سپاه گران آمده است. چرایش را نمی دانم، اما می شود گفت: دستگاه های اطلاعاتی ما که همیشه معترضان وزندانیان سیاسی را با جاسوسی و وطن فروشی و وادادگی و نفاق آمیخته اند، چرا باید اجازه بدهند یک معترض از جایگاه جاسوسیِ خود خروج کند و سخن از قرآن و مسلمانی و تدبّر و اندیشه بگوید؟  من این نوشته ها را در روزهای تلخ زندان و دور از چشم مراقبان به سرانجام رسانده ام. درست درشرایطی که داشتن کاغذ و قلم ممنوع بود و نابخشودنی. دراین نوشته، من یک پیشنهاد موسیقایی را پیش روی مشتاقان واگشوده ام. آنچه مرا به نوشتن این مطلب ترغیب فرمود، کلاغی بود که غروبها از دور با صدایی گرفته و مغموم اما خستگی ناپذیر با من سخن می گفت و مرا به  پایداری و به روزهای خوب دعوت می نمود. واما اصل مطلب:

یک روز به پسر بزرگم که به موسیقی علاقه وافری دارد گفتم: تو که شیفته موسیقی هستی، بیا و به یک کار موسیقایی ماندگار همت کن. این کار، امروز، با توجه به ابزاری که در اختیار همه است، شدنی­تر از سی چهل پنجاه سال پیش است. آنچه من به تو پیشنهاد می­کنم کاری سرشار از ابداع و نوآوری و طراوت است.

 خلاصه آنقدر از ایدۀ بکر خود تعریف و تمجید کردم که او یکپارچه لبریز از کنجکاوی شد. به او گفتم: این ایده و طرح من، زمانی به بار می­نشیند که تو دستگاههای موسیقی ایرانی و حتی سایردستگاهها را فرابگیری. دانستن این دستگاهها، پیش ­نیاز اولیۀ طرح من است. گفت: به فرض که من این دستگاهها را آموختم. دراولین قدم چه باید بکنم؟ اصلاً اصل پیشنهاد شما چیست؟

 می­دانستم که او را فرصت ورود به این حوزه نیست. چرا که آموزش دستگاههای موسیقی، به حوصله و دقت و صبوری و زمان بسیار نیاز داشت، و او که دوره سربازی­اش را می­گذراند، فرصت چندانی در اختیار نداشت. اما طرح خود را برای او واشکافتم. تا مگر در گوشه ذهن او باقی بماند. این طرح، همین اکنون نیز بکر و دست نخورده است. چرا که از من و پسرم فراتر نرفته است. اما بعید هم نیست که فردی در ایران یا در هرکجا به آن دست برده باشد و او نیز به موازات ذهن من، به دریافتی همگن رسیده باشد. این طرح، می­تواند دستمایه یک کار تحقیقاتی جمعی و حتی پایان­نامه دوره دکترای دانشجویان رشته موسیقی تلقی شود. طرح موسیقایی من این است:

    قدم نخست: دانستن دستگاهها و گوشه­های موسیقی ایران و جهان، و دانستن ظرفیت هر کدام.

    قدم دوم: ضبط یا جمع­آوری صداهای محیطی. مثل: صدای کشیده شدن لاستیک یک اتومبیل بر سطح آسفالت خیابان. آنجا که راننده باسرعت می­راند و ناگهان روی ترمز می­کوبد. یا صدای گریه یک نوزاد که غلیظ می­گرید و به ضعف می­گراید. و یا صدای خندۀ شدید یک طفل شش­ماهه. یا چهچهه یک قناری و بلبل. یا بغبغوی یک کبوتر. یا عرعر یک الاغ. یا قارقار یک کلاغ. یا صدای پای اسب. آنجا که یورتمه می­رود. یا به تاخت می­گریزد. و صدای سوت کشیدۀ یک قطار. یا یک کشتی.ویا حتی صدای یک آهِ برآمده از نفرین یک مادری که فرزندش نیامده.

    خلاصه در همین قدم، به ضبط صداهای اطراف خود، آنهایی که قابلیت بررسی دارند، اقدام می­کنیم. صداها را به حافظه کامپیوتر خود می­سپریم و برای هر کدام پرونده­ای جداگانه تشکیل می­دهیم. با استفاده از ابزاری که در حوزۀ نرم­افزاری موجود است، هر صدا را به تفکیک آنالیز می­کنیم تا بدانیم منحنی ملودیک هر یک، به چه دستگاهی متعلق است. کشف این که نوزادان و شیرخوارگان در چه دستگاهی گریه می­کنند، یا در چه دستگاهی می­خندند، هم شوق­برانگیز است، هم می­تواند مبتدای ایده­های بعدی ما باشد. این صداها، به دلیل فطری بودن، همه­ جایی و همه زمانی­اند و به مرزهای جغرافیایی محدود نیستند. یک نوزاد و یک کبوتر و یک کلاغ آفریقایی به همان نحو سروصدا می­کنند که در سرزمینهای دیگر.

اکنون که من به نگارش این سطرها مشغولم، تاریک روشن صبح است و در بیرون از سلول انفرادی ام، سروصدای کبوتران و چند کلاغ دور و نزدیک، اشتیاق مرا به ابراز این پیشنهاد افزون­تر می­کنند.

حالا در قدم سوم، با کشف دستگاههای مربوطه، و همردیف کردن آنها، ای بسا بتوانیم با کنار هم گذاردن صداهای همگن، چه از موجودات زنده و چه غیرزنده، به چندین قطعه موسیقی دلنشین محیطی دست پیدا کنیم. مثلاً در یک قطعه، با قارقار یک کلاغ، و کوکوی یک جغد، و خنده­های یک طفل، و ریتم پای اسبان، به فضایی متفاوت ورود کنیم و موسیقی بدیعی خلق کنیم. اطمینان دارم در همین قدم­ها و قدم­های بعدی، به ظرافت­ها و پدیده­های تازه­تری برخواهیم خورد که محصول عملی مارا غنا خواهند بخشود.

 مهم، پای در این وادی گذاردن است. قبول دارم که بعضی از صداها، مثل صدای بازوبسته شدن در یک اتاق، ممکن است هیچ قابلیت موسیقایی نداشته باشند و امکان جای دادن آنها در یک دستگاه نیز میسر نباشد. مثل صدای تق­تق کفش یک نفر. یا صدای کف زدن. یا صدایی که از مسواک زدن برمی­خیزد. یا صدای شیر آب. یا صدای شکستن یک لیوان. یا صدای اره و سوهان کشیدن. اما با کنار هم گذاردن اینگونه صداها، به کولاژی از صداهای دیگر برمی­خوریم که راه را بر ما می­گشایند. مثل زوزه محزون یک گرگ. مثل وِزوِز ممتد و پرپیچ­وتاب یک مگس سمج. مثل قوقولی قوقوی یک خروس. مثل صدای عبور شتابناک یک موتورسیکلت از مقابل میکروفون. این صداها کاملاً حسی از نت­های موسیقی با خود دارند.

دریچه سیزدهم سورۀ رعد را اگر آرام واکنیم، یکی از این صداها بیرون می ریزد. صدای رعد. آنجا که از برقی بیرون جهیده و در دوردست­ها محو می­شود. غریوی ناگهانی و رعب­آور. که غرغرکنان دور می­شود و خاموشی می­گیرد: «و یسبح الرعد بحمده…»

اما اینجا سخن از تسبیح و سپاس رعد است. نه نت و ملودی. که البته این به موضوع و زاویه نگاه ما بازمی­گردد. این که بدانیم: رعد، در چه دستگاه موسیقایی، به ذکر و تسبیح و حمد خدا مشغول است. یا خروس و قناری و بلبل و جغد، درچه دستگاهی ذکر خدا را می­گویند. یا باد، با زوزه­ای که می­کشد. مگر نه این که همۀ موجودات عالم تسبیح خدا می­گویند؟ آیه پانزدهم همین سوره، به سجده همۀ پدیده­ها اشاره می­کند. هر سجده، با ذکر همراه است: «و لله یسجد من فی السموات والارض». و حتی سایه­های این پدیده­ها نیز: «و ظلالهم». حتی خداوند در این آیه، زمان مکرر این سجده­ها را نیز مشخص کرده است: «بالغدو والاصال = هر صبح و عصر!»

اگر روزی روزگاری فهم و دانش و کمال انسان بلندی گرفت، ای بسا در قدم بعدی، به این بیندیشد که مثلاً یک قناری، چه «ذکری» را در چه دستگاهی آواز می­کند. و یا آیا مثلاً این تنها خروس است که ذکر “سبوح قدوس” را در دستگاه دشتی سر می­دهد؟